- 1. Hafta - Dişli Kutusu Tasarımı (çizimler)

DİŞLİ ÇARKLAR

Dişli çarklar; aralarında bir kayma oluşmadan, iki mil arasında kuvvet ve hareket ileten elemanlardır. Güç iletme bakımından, mekanizmanın bir döndüren ve bir veya birkaç döndürülen elemanı vardır. Genellikle mekanizmanın küçük dişlisine pinyon, diğerine çark denir. Millerin konumuna göre dişli çarklar ve çark mekanizmaları şu şekilde sınıflandırılabilir.
a) Eksenleri aynı düzlemde paralel olan iki mil arasında güç ve devir ileten çarklara silindirik veya alın dişli çarklar denir. Dişlerin yönü çark eksenine göre paralel ise düz silindirik, eğik ise helisel silindirik veya çift helisel silindirik (ok) dişli çark adını alırlar. Ayrıca çarklar, birbirinin dışında veya içinde yuvarlamalarına göre dış veya iç silindirik dişli çarklar şeklinde adlandırılırlar. İç dişli çarklar düz ,helisel ve çift helisel olabilirler.
Herhangi bir dişli çarkın yarıçapı sonsuz yapıldığında kremayer denilen çubuk şeklinde bir dişli eleman elde edilir. Bu elemanın düz veya helisel silindirik dişli çarkla çalışmasına göre düz kremayer mekanizması veya helisel kremayer mekanizması meydana gelir.
b) Eksenleri aynı düzlemde bulunan fakat kesişen iki mil arasında güç ve devir ileten çarklara konik dişli çarklar denir.Dişlerin uzunluk yönündeki durumlarına göre düz (a), helisel veya eğrisel (b) konik dişliler vardır.
c) Eksenleri aynı düzlemde olmayan miller arasında güç ve devir ileten dişli çarklara spiral dişli çarklar denir. Bu dişlilerin pratikte çok kullanılan özel bir hali, uzayda eksenleri birbirine dik olan sonsuz vida mekanizmasıdır. Bu mekanizmanın silindirik ve globoid tipleri vardır. Ayrıca spiral dişli çark grubuna dahil olmayan fakat eksenleri aynı düzlemde olmayan ve keşismeyen hipoid konik dişliler de vardır.

Dişli Çarkların Ana Boyutları
Taksimat Dairesi: Üzerinde dişlerin taksimatı yapılan ve esas dişli çarkın büyüklüğünü belirleyen dairedir. Bu daire üzerinde ölçülen ve bir diş kalınlığı ile bir diş arası boşluğu kapsayan uzunluğa diş taksimatı veya hatve denir.
Diş başlarından geçen daireye baş dairesi, diş tabanlarından geçen daireye de taban dairesi denir.
Dişin taksimat dairesi ile baş dairesi arasındaki boyuna baş yüksekliği, taksimat dairesi ile taban dairesi arasındaki uzunluğa ise taban yüksekliği denir.
Baş yüksekliği modüle eşittir. Taban yüksekliği ise dişli çarkın taban dairesi ile eş çalışacak dişli çarkın baş dairesi arasında bir boşluk olması gerektiğinden modül kadar değil, biraz daha büyük, yaklaşık 1,2.m kadar alınır. Baş ve taban yüksekliklerinin toplamı diş yüksekliğini verir.

Düz Dişli
Düz dişliler en temel dişli çeşididir. Diş profilleri dönme eksenine paraleldir. Endüstride çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Vinç kule dönüş dişlileri, matbaa dişlileri, planet dişli, makina dişlileri olarak kullanılmaktadır.

Helis Dişli
Helis dişliler, sessiz çalışma ve mukavemet açısından düz dişlilerden daha iyi performans gösterirler ve daha yüksek devirlerde çalışabilirler. Diş profillleri dönme ekseni ile belli bir açı yapmaktadır. Otomobil şanzıman dişlileri genellikle helis dişliden imal edilmektedir.

Çavuş Dişli
Çavuş dişliler, iki adet zıt yönlü helis dişlinin birleşiminden oluşur. Genellikle tek parçadan üretilir. Haddehane gibi büyük güç isteyen uygulamalarda kullanılır.

Konik Dişli
Konik dişliler, dönme ekseninin belli bir açıyla (genellikle 90 derece) iletilmesinde kullanılır.

Ayna - Mahruti Dişli
Ayna mahruti dişli grubu, konik dişliler ile aynı görevi görürler. Diş profillerinin kavisli yapısından dolayı dayanıklıkları daha yüksek, gürültü oranları daha düşüktür. Özellikle otomobil ve makinelerde diferansiyel kutularında kullanılırlar.

İç Dişli
İç dişlilerde diş profili dişlinin iç tarafında bulunur. Planet dişli gruplarında iç dişli kullanılmaktadır.

Kramayer Dişli
Krameyer dişliler dairesel hareketin doğrusal harekete çevrilmesi için kullanılır. Plazma, oksijen kesim makinalarında, vinçlerde, kayar kapılarda, çeşitli makinalarda kramiyer dişliler kullanılmaktadır.

Evolvent Kamalı Mil
Evolvent (Involute) kamalı miller, tek bir eksen üzerinde hareket aktarımı için kullanılır. Kamalı milin dişli bulunan kısmı, aynı diş profiline uygun bir iç dişliye geçerek hareketi aktarır.

Kayıcı Şaft / Frezeli Mil
Kayıcı şaftlar, 3 - 4 metreye kadar uzun mesafelere hareket aktarımı amacıyla kullanılır. Şaftın ucunda frezeli dişli bulunmaktadır. Evolvent kamalı mil gibi başka bir iç dişliye geçerek hareket aktarımı sağlanır. Kara taşıtlarında şanzumandan diferansiyele hareket aktarımında kayıcı şaftlar kullanılmaktadır.

Sonsuz Dişli
Sonsuz dişliler nihayetsiz dişli olarak ta adlandırılır. Dönme ekseninin belli bir açıyla (genellikle 90 derece) iletilmesinde kullanılır. Hareket vida dişliden verilir, sonsuz dişliden alınır. Fakat sistem ters taraftan çevrilemez. Bu nedenle asansör gibi güvenlik gereken yerlerde kullanılır. Motor asansörü hareket ettirebilir fakat asansörün ağırlığıyla sistem çalışır.

Planet Dişli
Planet dişliler Bir iç dişli, bir merkez dişli ve ikisi arasında çalışan genellikle 3 adet planet adı verilen dişliden oluşan bir dişli grubudur. Hareket iletimini verimli olarak sağlar. Özellikle kepçe, greyder, vinç gibi iş makinalarının yürüyüş takımlarında ve rüzgar jeneratörü, rüzgar türbininde kullanılır.

Zincir Dişli
Zincir dişliler birbirine paralel fakat mesafesi uzak iki eksen arası hareket iletimini sağlar. Bazı makinalarda ve bisikletlerde kullanılır.

Triger Dişli
Triger dişliler, zamanlamanın önemli olduğu, sessiz ve yağsız çalışma gereken ortamlarda kullanılır. Triger kayış aracılığıyla hareket iletimi sağlanır. Tıbbi cihazlarda, gıda makinalarında ve taşıt araçlarının motorlarında yaygın olarak kullanılmaktadır.

Pompa Dişlisi
Pompa dişlileri, hareket aktarımı yapmak yerine sıvıların pompalanması görevini görürler. Özellikle hidrolik yağ pompalarında, asfalt ve mazot pompalarında dişli kullanılır.

Vida
Hareket vidaları, redüktör vidası, enjeksiyon makinası vidası, monopomp rotor mili, trapez vidalar gibi çeşitli endüstriyel uygulamalar için vida üretimi yapılmaktadır.